Câu hỏi:
Thời gian vừa qua nhiều vụ án tham nhũng, kinh tế, chức vụ được đưa ra xét xử, tuy nhiên thực tế việc thu hồi tài sản từ các vụ án này rất thấp, luật sư cho biết nguyên nhân tại sao?
Trả lời:
Theo thông tin chúng tôi được biết, trong quá trình điều tra, xử lý tội phạm tham nhũng, việc thu hồi tài sản bị chiếm đoạt và thiệt hại do tội phạm tham nhũng gây ra còn rất thấp:
Theo các báo cáo của Chính phủ, năm 2021, công tác thi hành án nói chung, thu hồi tài sản bị chiếm đoạt, thất thoát trong các vụ án tham nhũng vẫn thấp so với tài sản bị chiếm đoạt và thiệt hại do tội phạm tham nhũng gây ra. Tổng số có 3.047 việc có điều kiện thi hành với tổng số tiền, giá trị tài sản trên 33.234 tỷ đồng; đã thi hành xong 1.745 việc, với số tiền, giá trị tài sản đã thu hồi được hơn 2.008 tỷ đồng ( chiếm ~ 6%).
Tại kỳ họp Quốc hội ngày 23/10/2021, Về kết quả công tác thi hành án liên quan đến việc thu hồi tài sản tham nhũng, kinh tế, Bộ trưởng Bộ Tư pháp Lê Thành Long thông tin: Số việc phải thi hành 4.799 việc; số việc có điều kiện đang được tổ chức thi hành là 3.691 việc; Tổng số tiền phải thi hành hơn 72.000 tỷ đồng; đã thu được hơn 4.000 tỷ đồng ( chiếm ~ 5,5%).
Theo bài viết của tác giả Thu Huyền Ban Nội chính Trung ương: Kết quả thu hồi tài sản bị chiếm đoạt, thất thoát trong các vụ án hình sự về tham nhũng, kinh tế đã cao hơn nhiều so với trước đây. Trước năm 2013, tỷ lệ thu hồi tài sản tham nhũng trung bình chỉ đạt khoảng 10% trên tổng số phải thu hồi. Đến nay, kết quả bình quân giai đoạn 2013-2020 đạt hơn 26%. Đặc biệt là năm 2019 và năm 2020, khi có sự chỉ đạo của đồng chí Tổng Bí thư, Chủ tịch nước, Trưởng Ban Chỉ đạo Trung ương về PCTN; kết quả thu hồi tài sản trong các vụ án kinh tế, tham nhũng do Ban Chỉ đạo Trung ương theo dõi, chỉ đạo năm 2020 thu hồi bằng 61% tổng số đã thu hồi được trước đây.
Mặc dù đạt được những kết quả tích cực nêu trên, song công tác thu hồi tài sản bị chiếm đoạt, thất thoát trong các vụ án hình sự về tham nhũng, kinh tế vẫn còn nhiều hạn chế, vướng mắc. Tỷ lệ thu hồi tài sản trong đa số các vụ án tham nhũng có tăng nhưng còn thấp so với số phải thu hồi. Thậm chí, trong một số vụ án, vụ việc vẫn còn để xảy ra tình trạng có đối tượng bỏ trốn, tẩu tán tài sản ra nước ngoài. Hợp tác quốc tế trong thu hồi tài sản tham nhũng còn nhiều khó khăn chưa đáp ứng với đòi hỏi thực tế.
Sở dĩ việc thu hồi tài sản tham nhũng đạt rất thấp, theo chúng tôi có một số nguyên nhân như sau:
Một là: Do đặc trưng cơ bản của tội phạm tham nhũng:
(1) Tội phạm tham nhũng có rất nhiều thủ đoạn tinh vi nhằm che dấu hành vi phạm tội gây khó khăn cho việc phát hiện, điều tra, xác minh tội phạm cũng như tài sản chiếm đoạt.
Khi có chức vụ, quyền hạn những cán bộ mà tâm không trong sáng, thiếu bản lĩnh chính trị, dễ nảy sinh lòng tham, tính vụ lợi, từ đó lợi dụng chức vụ quyền hạn để trục lợi. Họ nghĩ ra nhiều thủ đoạn tinh vi để hưởng lợi, để chiếm đoạt tài sản. Họ tính toán, lên các kế hoạch trước để sao cho vừa hưởng lợi, vừa chiếm hưởng được tài sản lại vừa không để bị phát hiện hành vi trái pháp luật, như lập các công ty (ma) trong nước hoặc nước ngoài, tạo dựng các chứng từ, hợp pháp hóa chứng từ tài liệu; liên kết với các công ty nước ngoài, lập hợp đồng mua bán giả tạo chuyển nhượng hàng hóa, tiền tệ qua nhiều khâu trung gian; việc đưa nhận hối lộ chủ yếu trực tiếp bằng tiền mặt...
Những thủ đoạn nêu trên được thể hiện rõ qua một số vụ án tham nhũng như:
Vụ án lợi dụng chức vụ quyền hạn trong khi thi hành công vụ xảy ra tại Công ty cổ phẩn Dược phẩm Cửu Long trong việc mua nguyên liệu để sản suất thuốc Tamiflu, Các đối tượng cũng lập hợp đồng mua bán nguyên liệu qua nhiều quốc gia trung gian để rút ra 3,8 triệu USD hưởng lợi và đưa hối lộ cho các cán bộ của Bộ Y tế;
Vụ Huỳnh Ngọc Sĩ nhận hối lộ xảy ra tại Dự án Đại lộ Đông Tây và Môi trường nước Thành phố Hồ Chí Minh, những đối tượng đã có tính toán dựng lên một Công ty tư vấn tại Hồng Kông để hợp thức tiền đưa hối lộ, mặt khác việc đưa và nhận chỉ một với một. Vì vậy trong 7 lần Huỳnh Ngọc Sĩ nhận tiền hối lộ với số tiền mặt 2.432.000.USD, quá trình điều tra giai đoạn đầu, Cơ quan điều tra mới chỉ có đủ căn cứ để kết luận và đưa truy tố Huỳnh Ngọc Sĩ nhận hối lộ một lần (ngày 28 tháng 5 năm 2003) với số tiền măt là 262.000.USD/2.432.000.USD = 11% số tiền Huỳnh Ngọc Sỹ đã nhận theo lời khai của Sakano Tsuneo, những lần còn lại do khó khăn trong việc thu thập chứng cứ và phải đáp ứng đúng thời hạn điều tra theo quy định của pháp luật tố tụng hình sự nên được tách ra để điều tra ở giai đoạn tiếp theo.
Hay vụ Vụ Phạm Công Danh – Chủ tịch Hội đồng quản trị Ngân hàng thương mại cổ phần Xây dựng Việt Nam (VNCB), Chủ tịch Tập đoàn Thiên Thanh, dựng nhiều công ty con, lập hồ sơ khống để thực hiện đề án nâng cấp hệ thống Core-Banking để rút tiền; ký các hợp đồng khống thuê mặt bằng để rút hàng trăm tỷ đồng sử dụng cá nhân, chỉ đạo cấp dưới lập hồ sơ phát hành trái phiếu Tập đoàn Thiên Thanh và bán trái phiếu từ nguồn tiền của VNCB rồi chuyển tiền cho Danh sử dụng. Ngoài ra, Phạm Công Danh ký các hợp đồng mua bán nguyên vật liệu khống để rút tiền trả nợ cho nhiều nhóm khách hàng khác nhau. Hành vi của Phạm Công Danh gây thiệt hại cho VNCB đến thời điểm khởi tố vụ án là hơn 9000 tỷ đồng...
Những thủ đoạn tinh vi đó gây rất nhiều khó khăn cho cơ quan chức năng trong phát hiện, điều tra, chứng minh tội phạm, cũng như tài sản chiếm đoạt và thu giữ tài sản phạm tội.
(2) Động cơ tham nhũng cũng khác nhau dẫn đến tài sản chiếm đoạt được chuyển hóa nhiều dạng khác nhau:
Có người thực hiện hành vi tham nhũng vì lòng tham vật chất, kinh tế để chiếm hưởng tài sản, lợi ích vật chất, lại có người thực hiện hành vi tham nhũng vì tham vọng danh tiếng, quyền lực nên họ làm trái công vụ hoặc lợi dụng công vụ vì mục đích cá nhân, việc chiếm đoạt tiền, tài sản của họ cũng để phục vụ cho việc chạy chức chạy quyền, mua danh nên tài sản tham nhũng được chuyển hóa dưới nhiều dạng khác nhau.
Vụ Trương Thị Thanh Hương, Giám đốc Công ty Lương thực An giang tham ô số tiền trên 10 tỷ đồng nhưng chủ yếu Trương Thị Thanh Hương dùng làm quà biếu, cho, tặng để mua danh.
Vụ án Đinh La Thăng được xác định thiệt hại trong vụ án xảy ra tại PVN là 800 tỷ đồng khi đầu tư góp vốn trái phép vào Oceanbank, ngoài việc phạt tù, TAND tuyên (buộc Đinh La Thăng phải bồi thường 600 tỷ đồng), nhưng đến nay mới thi hành án được khoảng 8 tỷ đồng.
(3) Đối tượng tham nhũng dùng nhiều thủ đoạn tinh vi nhằm hợp pháp hóa và che dấu tài sản chiếm đoạt:
Phổ biến nhất của thủ đoạn này là để cho người thân đứng tên và chuyển tài sản ra nước ngoài; Như vụ án Vũ Quốc Hảo, Tổng giám đốc Công ty cho thuê tài chính II, Agribank dưới hình thức hợp đồng cho thuê tài chính, Vũ Quốc Hảo cùng đồng bọn đã dùng nhiều thủ đoạn như, ký hợp đồng nâng khống giá trị tài sản cho thuê lên nhiều lần; ký hợp đồng khống để rút tiền sử dụng cá nhân, đầu tư nhiều dự án, mua nhiều bất động sản đứng tên người thân; Trịnh Xuân Thanh, dùng tiền tham nhũng mua nhiều nhà, đất cho người thân đứng tên và chuyển nhượng cho người khác.
Có trường hợp tiền đưa hối lộ được hợp pháp hóa qua khâu trung gian dưới nhiều hình thức thuê dịch vụ vận chuyển, thuê dịch vụ tư vấn nhưng thực tế không có các hoạt động này.
Ngoài ra khi bị phát hiện các đối tượng tham nhũng ngoan cố đến cùng nhằm che dấu tài sản, Phan Văn Anh Vũ (Vũ Nhôm) nhất quyết không khai báo việc sử dụng số tiền 13,4 triệu USD nhận từ Trần Phương Bình, Tổng giám đốc ngân hàng Đông Á bănk.
Việc các đối tượng tham nhũng dùng nhiều thủ đoạn nhằm hợp pháp hóa, che dấu tài sản tham nhũng, ngoan cố không chịu khai báo việc tiêu thụ tài sản chiếm đoạt; chuyển tài sản cho người khác đứng tên gây rất nhiều khó khăn cho việc thu hồi tài sản nếu công tác điều tra không triệt để đến cùng, nếu cơ quan chức năng không chứng minh nguồn gốc hình thành tài sản do tham nhũng mà có.
(4) Ngoài số tiền chiếm đoạt, thiệt hại kinh tế do tội phạm tham nhũng gây ra là đặc biệt lớn vượt xa khả năng bồi thường của chính họ cũng như khả năng thu hồi của cơ quan chức năng:
Qua một số vụ án chúng ta thấy: Khi tay đã nhúng tràm vì lòng tham các cán bộ ngân hàng nhận tài sản đảm bảo có giá trị thực thấp hơn nhiều so với hợp đồng cầm cố, hoặc tài sản cầm cố là đất khi không có đủ cơ sở pháp lý như vụ án xảy ra tại chi nhánh 6 Agribank gây thiệt hại 966 tỷ đồng; hay tại Agribank chi nhánh Hà nội Giám đốc chi nhánh đã cho ứng tiền hợp đồng ngoại khi chưa đầy đủ thủ tục quy định gây thiệt hại 2.500 tỷ đồng; hoặc xác nhận khống chất lượng công trình, nghiệm thu công trình không đảm bảo tiêu chí kỹ thuật xảy ra tại dự án cao tốc Đà Nẵng- Quảng ngãi gây thiệt hại 811 tỷ đồng.
Hoặc điển hình như vụ cựu Bộ trưởng Nguyễn Bắc Son nhận hối lộ 3 triệu USD tiền mặt từ Phạm Nhật Vũ - Chủ tịch công ty AVG, nhưng gây thiệt hại cho nhà nước tổng số gần 7 nghìn tỷ đồng; Trần Phương Bình, Tổng Giám đốc ngân hàng Đông Á lạm dụng chức vụ, quyền hạn chiếm đoạt 75 tỷ đồng gây thiệt hại 8.700 tỷ đồng, ngoài ra Trần Phương Bình còn cùng đồng pham gây ra một số vụ án khác tại ngân hàng Đông Á, gây tổng thiệt hại lên đến 13.000 tỷ đồng...
Về nguyên tắc khi xét xử tòa án phải tuyên buộc các đối tượng gây ra thiệt hại phải bồi thường nhưng trên thực tế các đối tượng cũng không thể đủ điều kiện để bồi thường hậu quả quá lớn mà mình đã gây ra; mà cơ quan chức năng cũng khó thu hồi do số tài sản bị thất thóat, đặc biệt với số tài sản thất thoát ra nước ngoài.
Hai là: Do công tác điều tra chưa triệt để, đa phần do khó khăn trong công tác điều tra tội phạm tham nhũng và hạn chế về thời hạn điều tra theo quy định của Luật tố tụng hình sự, nên công tác điều tra thường chỉ chú trọng viêc điều tra, chứng minh tội phạm mà chưa điều tra triệt để nhằm thu hồi tài sản chiếm đoạt và tài sản bị thất thoát.
Điển hình như: vụ Agribank chi nhánh 6 bị Dương Thanh Cường lập hàng loạt công ty, lấy công ty này bảo lãnh công ty kia vay gần 1.000 tỷ của ngân hàng và không thể trả; Vũ Quốc Hảo, Tổng giám đốc Công ty cho thuê tài chính II, tham ô 83 tỷ đồng gây thiệt hại 524 tỷ đồng nhưng công tác điều tra việc sử dụng, tiêu thụ số tiền chiếm đoạt chưa triệt để nên không có cơ sở thu hồi.
Nhiều vụ tham nhũng do khó khăn trong công tác diều tra, xác minh tội phạm cũng như xác minh tài sản bị chiếm đoạt, cùng với áp lực về thời hạn điều tra nên các cơ quan tiến hành tố tụng hoặc có xu hướng kết luận đưa sang dạng: tài sản thất thoát, hoặc: tách vụ án để điều tra giai đoạn sau như vụ Vũ Nhôm với việc tiêu thụ 13,4 triệu USD, vụ Huỳnh Ngọc Sỹ với 6 lần đưa nhận hối lộ, việc sử dụng tiền của Dương Thanh Cường trong vụ Chi nhánh 6 Agribank...nhưng việc điều tra chưa được tập trung làm rõ.
Ba là: Sự phối hợp của các cơ quan chức năng trong việc thu hồi tài sản tham nhũng chưa chặt chẽ.
Sau khi bản án tuyên có hiệu lực, việc thu hồi tài sản được giao cho cơ quan thi hành án dân sự. Tuy nhiên do tài sản phải thu hồi trong các vụ án tham nhũng rất đa dạng nên đòi hỏi phải có sự phối hợp của nhiều cơ quan chức năng.
Qua các vụ án tham nhũng chúng ta thấy tài sản phải thu hồi trong các vụ án tham nhũng có thể là tiền, nhà, đất, dự án, tài sản hình thành trong tương lai v.v...Đặc biệt tài sản thất thoát có yếu tố nước ngoài, tài sản là đất đai, Dự án, tài sản hình thành trong tương lai có liên quan đến chức năng quản lý của nhiều ngành, nhiều cấp.
Trong quá trình giải quyết có nhiều tài sản là vật chứng vụ án hoặc nhiều tài sản liên quan đến việc phạm tội phải kê biên để xử lý, thu hồi. Tuy nhiên các tài sản này phần lớn là các bất động sản, quyền sử dụng đất, dự án, cổ phần tại các công ty…Các tài sản này chịu sự chi phối của nhiều luật khác nhau nhưng hiện nay vẫn chưa có sự đồng nhất giữa các quy định pháp luật liên quan, nhiều quy định còn vướng mắc, thiếu đồng bộ, thống nhất và khả thi, dẫn đến có nhiều quan điểm khác nhau; việc thi hành án lại không có sự vào cuộc thống nhất của các ngành, các cấp, trong công tác xử lý, gây khó khăn trong công tác giải quyết thu hồi tài sản.
Bốn là: Một số hạn chế về cơ sở pháp luật
Tình trạng giao dịch dùng tiền mặt hiện nay còn phổ biến là một trong những điều kiện để tội phạm tham nhũng rửa tiền, hợp pháp hóa tài sản chiếm đoạt: mặc dù đã có nhiều bước tiến trong hoạt động giao dịch không tiền mặt, nhà nước đã có nhiều văn bản Nghị định, Thông tư quy định các tổ chức, các doanh nghiệp, các hoạt động không dùng tiền mặt, tuy nhiên thực tế các giao dịch dân sự dùng tiền mặt vẫn diễn ra phổ biến. Thực trang của hoạt động giao dịch dùng tiền mặt phổ biến hiện nay đã và sẽ là một trong những điều kiện để tội phạm tham nhũng rửa tiền, hợp pháp hóa tài sản chiếm đoạt.
Việc mua bán các tài sản có giá trị lớn chưa có cơ chế xác định bảo đảm nguồn tiền mua là hợp pháp: Một số vụ tham nhũng có nghi vấn tài sản tham nhũng được chuyển cho người thân đứng tên nhưng thiếu cơ sở pháp lý để truy nguyên.
Pháp luật cũng như hoạt động về tương trợ tư pháp chưa đáp ứng yêu cầu của cuộc đấu tranh chống tội phạm nói chung và riêng trong ngăn chặn và thu hồi tài sản do tội phạm tham nhũng mà có chuyển ra ở nước ngoài.
Hỏi: Thưa luật sư để hạn chế những vụ án tham nhũng, kinh tế, chức vụ và thực hiện nghiêm minh hiệu quả việc thu hồi tài sản tham nhũng thì cần có những giải pháp như thế nào?
Trả lời: Theo chúng tôi để hạn chế những vụ án tham nhũng, trước hết cần thực hiện tốt một số giải pháp sau:
- Nhất thiết phải điều tra triệt để, xác minh đến cùng, thu thập chứng cứ về tài sản chiếm đoạt và thiệt hại về tài sản do hành vi tham nhũng gây ra để phục vụ cho việc truy thu tài sản bị chiếm đoạt, tài sản đảm bảo cho nghĩa vụ bồi thường và tài sản thất thoát do hành vi tham nhũng gây ra…
- Điều tra làm rõ việc sử dụng, tiêu thụ tài sản chiếm đoạt, không vì khó khăn trong việc điều tra, xác minh việc sử dụng, tiêu thụ tài sản bị chiếm đoạt để chuyển sang kết luận tài sản bị thất thoát dẫn đến khó khăn cho việc thu hồi tài sản.
- Điều tra làm rõ tài sản thất thoát do hành vi tham nhũng gây ra; tránh nhiệm của đơn vị cá nhân có liên quan để xác định nghĩa vụ bồi thường, nghĩa vụ phải trả lại tài sản. Không thể để lặp lại vụ Huỳnh Thị Huyền Như, nguyên quyền trưởng phòng giao dịch Điện Biên Phủ, thuộc Vietinbank - chi nhánh TPHCM và Võ Anh Tuấn, nguyên Phó GĐ Vietinbank - chi nhánh Nhà Bè lừa đảo chiếm đoạt số tiền 1.085 tỷ đồng mà cơ qua chủ quản là Vietinbank lại đứng ngoài cuộc, vô can.
- Điều tra làm rõ tài sản của đối tượng tham nhũng, tài sản có liên quan đến đối tượng tham nhũng phục vụ cho việc thu hồi cũng như nghĩa vụ bồi thường tài sản do hành vi tham nhũng mà có hoặc gây ra thiệt hại. Chúng tôi cho rằng không nên đình chỉ điều tra, dừng lại việc điều tra, xác minh tài sản do tham nhũng mà có khi đối tượng chết mà vẫn phải tiếp tục xác minh làm rõ tài sản do tham nhũng mà có để xử lý, thu hồi, không để tái diễn hiện tượng “hy sinh đời bố, củng cố đời con”.
(7)Thành lập lực lượng chuyên trách về thi hành án thu hồi tài sản trong các vụ án tham nhũng và kinh tế do Bộ tư pháp chủ trì. Những tài sản có yếu tố nước ngoài, những tài sản lớn như nhà, đất, dự án, cổ phần trong các doanh nghiệp mà việc thu hồi phải thực hiện nhiều thủ tục pháp lý, thì phải được xây dựng kế hoạch cụ thể có sự phối hợp của các cơ quan chức năng, có sự chỉ đạo thống nhất thực hiện./.
Thạc sỹ, Luật sư Huyền Trang
14 Tháng Giêng 2025
03 Tháng Tám 2024